حجم مبنا در بورس چیست و چگونه محاسبه می‌شود

حجم مبنا چیست؟

حجم مبنا از ابداعات نظارتی در بازار بورس ایران است که از سال 82 در این بازار ایجاد شده است. به زبان ساده، هدف حجم مبنا این است که از نوسانات شدید جلوگیری کند و باعث ایجاد ثبات بیشتری در قیمت سهام مختلف شود.

در واقع فلسفه ایجاد حجم مبنا این است که با تعداد بسیار کم و اندکی از معاملات، قیمت سهم نتواند نوسان قابل توجهی را تجربه کند. نحوه عملکرد این ابزار نظارتی به این صورت است که اگر میزان حجم معاملات در یک روز با حجم مبنا برابر شود یا از آن بیشتر باشد، قیمت پایانی آن سهم در آن روز با میانگین وزنی همان روز برابر خواهد شد.

با وجود چنین قانونی، دستکاری قیمت سهم برای افراد سوء استفاده‌گر دشوارتر خواهد شد و قیمت‌ها واقعی‌تر و باثبات‌تر خواهند بود. در واقع با حجم مبنا می‌توانید مطمئن باشید که تنها در صورتی قیمت پایانی سهم تغییر می‌کند که حجم قابل توجهی از معاملات در بازار انجام شده باشد.

برای درک بهتر نحوه کارکرد حجم مبنا در بورس، ابتدا لازم است که با بعضی مفاهیم دیگر از جمله قیمت پایانی آشنا شویم. در ادامه به این موارد خواهیم پرداخت.

قیمت پایانی چیست؟

همانطور که می‌دانید در بورس ایران قیمت دارای دامنه نوسان روزانه است و در طی یک روز معاملاتی، بیشتر از مقدار مشخصی نمی‌تواند تغییر کند. در هر روز معاملاتی، معاملات با قیمت پایانی روز قبل شروع می‌شوند و در آن روز می‌توانند به اندازه دامنه نوسان مشخص‌شده، نسبت به قیمت پایانی روز پیش تغییر داشته باشند.

برای محاسبه قیمت پایانی از میانگین وزنی استفاده می‌شود؛ یعنی هر چه حجم معاملات در قیمت خاصی بیشتر باشد، وزن آن در محاسبه قیمت پایانی بیشتر می‌شود و در نتیجه، قیمت پایانی به آن قیمت نزدیک‌تر خواهد بود.

برای این که مسئله حجم مبنا را در این محاسبات وارد کنند، در محاسبه قیمت آغازین برای شروع معاملات روز بعد، از این فرمول استفاده می‌شود:

حجم مبنا در بورس و فرابورس

حجم مبنا برای شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس و فرابورس با یکدیگر تفاوت دارد. در ادامه نحوه محاسبه حجم مبنا در بورس و فرابورس را به طور جداگانه توضیح می‌دهیم.

حجم مبنا در بورس

حجم مبنا برای شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران به صورت درصدی از تعداد سهام شرکت محاسبه می‌شود. این شیوه مطابق مصوبه سازمان بورس از اسفند ماه سال 98 اجرا می‌شود.

حداقل ارزش مبنا برای همه شرکت‌های بورسی برابر با 50 میلیارد ریال یا 5 میلیارد تومان در نظر گرفته شده است. حداکثر ارزش مبنا برای شرکت‌های با سرمایه 20 هزار میلیارد ریال و بالاتر، 120 میلیارد ریال و برای شرکت‌هایی که کمتر 20 هزار میلیارد ریال سرمایه دارند، 100 میلیارد ریال در نظر گرفته شده است.

تعداد حجم مبنا طبق قیمت پایانی سهم در آخرین روز معاملاتی هفته محاسبه شده و از اولین روز معاملاتی هفته بعد اعمال می‌گردد.

حجم مبنا در فرابورس

تا پیش از اسفند ماه سال 98، حجم مبنای شرکت‌های فرابورسی معادل یک در نظر گرفته می‌شد. در قسمت بعد منظور از حجم مبنای یک را به طور کامل توضیح خواهیم داد.

پس از این تاریخ، قانون حجم مبنا درباره شرکت‌های فرابورسی تغییر کرد و حجم مبنا برای شرکت‌‌های فرابورسی هم مانند شرکت‌های بورسی محاسبه و در نظر گرفته شد. این قانون درباره همه شرکت‌های فعال در بازارهای اول، دوم و بازار پایه فرابورس اجرا می‌شود.

حداقل ارزش مبنا برای شرکت‌های حاضر در تابلوهای زرد، نارنجی و قرمز بازار پایه به‌ترتیب برابر با 20، 10 و 5 میلیارد ریال است. درباره بقیه شرکت‌های فرابورسی، تفاوتی با شرکت‌های بورسی دیده نمی‌شود و سایر قوانین به طور یکسان با شرکت‌های بورسی اجرا می‌شود.

حجم مبنای یک چیست؟

پیش از اجرای قانون گفته‌شده، شرکت‌های پذیرفته‌شده در فرابورس حجم مبنا نداشتند. بنابراین حجم مبنای آن‌ها 1 در نظر گرفته می‌شد. در این حالت، نوسانات قیمت به حالت عادی خود صورت می‌گرفت و معامله‌گران با همان قیمتی که با آن مواجه می‌شدند، اقدام به معامله و خرید و فروش سهام می‌کردند.

بنابراین در این زمان تنها عرضه و تقاضا و میانگین وزنی قیمت‌ها، قیمت پایانی هر روز معاملاتی را تعیین می‌کرد. با این حال از سال 98 این وضعیت تغییر کرد تا امکان دستکاری قیمت یا نوسان زیاد قیمت به دلیل معاملات کوچک از بین برود.

در حال حاضر هم در صورت وقوع یکی از شرایط زیر، همچنان حجم مبنا برابر با یک در نظر گرفته می‌شود:

• توقف نماد به دلایل مختلف
• درز اخبار خصوصی شرکت‌ها به بیرون
• خرید و فروش‌های عمده یا بلوکه‌شده
• بروز گره اقتصادی
• دامنه نوسان در معامله برای سهام شرکت‌‌ها

فرمول محاسبه حجم مبنا

همانطور که در قسمت قبل توضیح دادیم، حجم مبنا به صورت درصدی از تعداد کل سهام شرکت محاسبه می‌شود. با این حال، از زمان اجرای قانون حجم مبنا از سال 82، این درصد ثابت و یکسان نبوده و تغییر کرده است. مدتی این میزان را برابر با 15 درصد، زمانی برابر با 20 درصد و در مقطعی آن را برابر با 10 درصد در نظر گرفتند.

در سال 82 که قانون حجم مبنا اجرا شد، اساس بر این بود که 15 درصد کل سهام هر شرکت در طول یک سال معامله شود. در این قانون، روزهای کاری یک سال، برابر با 250 روز در نظر گرفته شده بود.

در سال 83 درصد گفته‌شده به 20 افزایش یافت؛ یعنی از آن زمان به بعد، لازم بود که 20 درصد سهام یک شرکت بورسی در طی یک سال مورد معامله قرار گیرد. بنابراین حجم مبنای روزانه برابر با 0.0008 یا هشت ده‌هزارم شد.

این قانون هم در ادامه ثابت نماند و از سال 93 به بعد، 10 درصد سهام هر شرکت به عنوان حجم مبنای معاملات یک سال در نظر گرفته شد که طبق آن، حجم مبنای روزانه برابر با 0.0004 یا چهار ده‌هزارم شد.

محاسبه حجم مبنا در تابلوی معاملات

با این که در قسمت‌های قبل درباره نحوه محاسبه حجم مبنا و فرمول آن به طور دقیق توضیح داده شد، در این قسمت نحوه محاسبه عملی حجم مبنا در تابلوی معاملات را بررسی می‌کنیم. توجه کنید که این مطالب صرفا جهت اطلاع شما توضیح داده می‌شود و هیچ نیازی نیست که خودتان شخصا حجم مبنا را محاسبه کنید.

با مراجعه به تابلوی هر نماد در سایت tsetmc، به‌راحتی می‌توانید حجم مبنای شرکت مورد نظرتان را مشاهده کنید.

با توجه به حداقل و حداکثر ارزش مبنا که پیش‌تر توضیح داده شد، نحوه محاسبه حجم مبنا برای یک شرکت را بررسی می‌کنیم:

اگر سرمایه شرکت برابر با 20 هزار میلیارد ریال و بیشتر باشد، حداکثر ارزش مبنا برای آن 120 میلیارد ریال در نظر گرفته می‌شود.

اما اگر سرمایه شرکت کمتر از 20 هزار میلیارد ریال باشد، طبق این مراحل عمل می‌کنیم:

ابتدا تعداد سهام شرکت در عدد 0.0004 ضرب می‌شود. در واقع همین عدد را به عنوان حجم مبنا در نظر می‌گیریم اما بسته به حداقل و حداکثر ارزش مبنا ممکن است لازم باشد که روی آن تغییری اعمال نماییم. بنابراین این عدد را در قیمت پایانی سهم در روز چهارشنبه ضرب می‌کنیم.

• اگر این عدد در آخرین روز کاری هفته بین 50 و 100 میلیارد ریال باشد، حجم مبنا تغییری نمی‌کند و همان عددی که به دست آورده‌ایم در نظر گرفته می‌شود.
• اگر این عدد از 50 میلیارد ریال کمتر بود، حجم مبنای روز شنبه را برابر با 50 میلیارد ریال تقسیم بر قیمت پایانی روز چهارشنبه در نظر می‌گیریم.
• اگر این عدد از 100 میلیارد ریال بیشتر باشد، حجم مبنای روز شنبه را برابر با 100 میلیارد ریال تقسیم بر قیمت پایانی روز چهارشنبه در نظر می‌گیریم.

همه این محاسبات به صورت خودکار توسط سامانه معاملات انجام می‌گیرد و در ابتدای هر هفته در صفحه اطلاعات مربوط به هر نماد قرار داده می‌شود.

با این حال یادگیری نحوه محاسبات آن می‌تواند در درک بهتر حجم مبنا مفید باشد.

تاثیر و کاربرد حجم مبنا در بورس

هدف اصلی استفاده از عوامل محدودکننده مانند دامنه نوسان و حجم مبنا این است که از نوسان شدید قیمت‌ها جلوگیری شده و شیب تغییر قیمت‌ها معتدل‌تر گردد. هدف این است که اگر حجم معاملات کمی در جریان بود، نتواند باعث تغییر قیمت سهم شود. با تعیین حجم مبنا از دستکاری قیمت هم جلوگیری می‌شود.

با این حال، نوسان بخشی از ماهیت بازارهای مالی است. بنابراین در زمان‌هایی که ترازوی یکی از دو سمت عرضه و تقاضا نسبت به دیگری سنگینی می‌کند و صف خرید یا صف فروش تشکیل می‌شود، وجود قوانینی مانند دامنه نوسان و حجم مبنا تنها باعث کندتر شدن روند معاملات می‌شود و کارایی بازار را کاهش می‌دهد.

با این که تحلیل‌های بنیادی، ارزش ذاتی و سودآوری شرکت‌ها در تعیین قیمت آن‌ها در بازار موثرند و ملاک قرار می‌گیرند، در نهایت عرضه و تقاضاست که قیمت هر سهم را تعیین می‌کند. بنابراین به دلایل مختلف ممکن است قیمت سهم برای مدتی از ارزش ذاتی آن فاصله بگیرد.

با این حال، قوانین دامنه نوسان مانع از نوسان آزادانه و عملکرد کارآمدتر بازار سرمایه می‌شوند.

البته برای شرایط گفته‌شده هم راه‌حل‌هایی در نظر گرفته شده است. وقتی در هنگام تشکیل صف‌های خرید یا فروش، سازمان بورس تشخیص دهد که قوانین حجم مبنا و دامنه نوسان در حال کند کردن روند معاملات و ایجاد اختلال در این روند است، برای مدت محدودی معاملات سهم بدون دامنه نوسان و حجم مبنا انجام می‌گیرد.

البته این مدت چندان طولانی نیست و مثلا می‌تواند محدود به تنها یک روز باشد.

در این زمان، قیمت سهم تنها بر اساس عرضه و تقاضا تعیین خواهد شد.

همچنین پس از مجامع افزایش سرمایه یا تصویب صورت‌های مالی شرکت‌ها، معاملات سهام آن‌ها بدون حجم مبنا و دامنه نوسان انجام می‌شود تا قیمت تنها بر اساس عرضه و تقاضا تعیین گردد.

در نهایت می‌توان گفت که حجم مبنا هم مانند بسیاری دیگر از قوانین، دارای برخی وجوه مثبت و منفی است و ضمن مزایایی که در جهت افزایش اطمینان و ثبات معاملات بازار سرمایه به همراه دارد، می‌تواند با ایجاد محدودیت‌های غیرضروری، اثر منفی هم داشته باشد. با این حال تلاش می‌شود که با استفاده از برخی راه‌های چاره که توضیح داده شد، اثر منفی و محدودکننده آن به حداقل برسد.

مشاهده حجم مبنا در اطلاعات نماد

برای مشاهده حجم مبنای سهم مورد نظر خود، ابتدا وارد سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران شوید. وارد صفحه اطلاعات نماد دلخواه خود شوید. در صفحه اطلاعات هر نماد، در کنار سایر اطلاعات مربوط به قیمت و برخی جزئیات مربوط به سهام شرکت، می‌توانید حجم مبنا را هم مشاهده کنید.

در تصویر زیر نماد فولاد را می‌بینید که حجم مبنای آن با کادر قرمز مشخص شده است: